موضوع کلی : قرآن در آینه اباعبدالله(ع)

مجلس سوم: تبلور فریضه قرآنی امر به معروف و نهی از منکر در سنت حسینی

خلاصه سخنرانی:

• قرآن کریم در آیه صد و چهار سوره آل عمران به امر به معروف فرمان می دهد و در آیه صد و ده همین سوره، با بیان اینکه امت اسلام به سبب انجام امر به معروف و نهی از منکر بهترین امت ها هستند، ایشان را به این فریضه تشویق می کند.
• امام حسین(ع) در دو تعبیر به صورت صریح به جایگاه این فریضه در قیام خود اشاره دارد که یکی از آنها این عبارت در نامه ایشان به محمد حنفیه است: «أنی لم أخرج أشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما و إنما خرجت لطلب الإصلاح فی أمه جدی ص أرید أن آمر بالمعروف و أنهى عن المنکر» در این عبارت، اصلاح به معنی ایجاد شایستگی و رفع کژی هایی است که در امت ایجاد شده بود.
• معروف به معنای هر چیزی است که به خوبی و درستی شهرت دارد و در گستره دین به واجبات و ملحقات آن اشاره دارد. منکر هر چیز مورد انکار از نظر دین است.
• تحقق اعمال دینی، مبتنی بر شناخت درست ارکان، آداب و شرایط آن عمل است. به همین سبب وقتی امر واجبی، مقدمه ای دارد، آن مقدمه هم اگرچه در حالت معمول مستحب باشد، وقتی مقدمه واجبی قرار میگیرد انجام آن واجب خواهد بود و تا محقق نشود، آن واجب محقق نمی شود؛ مانند وضو که مقدمه واجب برای نماز است. امر به معروف و نهی از منکر نیز واجب الهی است اما مقدماتی دارد که باید برای انجام آن فراهم شود.
• مقدمه اول، شناخت دقیق معروف و منکر است. ولی خدا، امام حسین(ع) بهتر از هر کسی این موازین را می شناسد و ما اگر می خواهیم در انجام این واجب به ایشان اقتدا کنیم، باید برای شناخت معروف و منکر تلاش کنیم. البته نشناختن نباید منجر به ترک این فریضه شود بلکه باید تلاش کنیم و این مقدمه را فراهم کنیم.
• دومین مقدمه لازم برای امر به معروف و نهی از منکر، فراگیری روش های تاثیر بیشتر در ارتباط است. باید یاد بگیریم چطور با مردم صحبت کنیم که بهتر حرف ما را بپذیرند.
• امر به معروف، بدون رعایت مقدمات، انجام مسئولیت و تکلیف نیست؛ بلکه گاه ارتکاب منکر است. امر به معروف و نهی از منکر از واجبات غریب در جامعه اسلامی است. به خاطر اینکه یا اصلا سراغش نمی رویم، یا گاهی اوقات، به درستی سراغش نمی رویم.
  وقتی می خواهید به کسی توصیه کنید، امر به معروف کنید و نهی از منکر کنید، خودتان را به جای او بگذارید و ببینید چطور به شما بگویند بهتر می پسندید، چطور بگویند مودبانه تر است و شخصیت شما حفظ می شود و مطلب را می فهمید.
• بیشتر باید نگران این مسئله باشیم که وظیفه خود را در قبال دیگر مومنان چگونه انجام می دهیم؛ تلاش کنیم و مقدمات انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر را حاصل کنیم.

مشروح سخنرانی:

در ادامه آنچه شب های گذشته محضرتان عرض می شد، یادآوری می کنم که سخن در جلوه هایی از آیات کریمه قرآن در زندگی اباعبدالله(ع) است؛ چه آنجایی که با زبان حالشان و چه آنجا که با بیان نورانی خود به تفسیر کتاب خدا پرداخته اند و به تبلور و عینیت بخشی به این کتاب عزیز همت گماشته اند.
عرضی که امشب و احتمالا فردا شب به آن خواهم پرداخت، پیرامون فریضه ای است از فرایض الهی و واجبی از واجبات الهی که به نوبه خود هم اهمیت و ضرورتش باید مورد توجه قرار بگیرد و هم آداب و مناسکش. موضوع عرض من، واجبی با عنوان امربه معروف و نهی از منکر در آیینه اباعبدالله(ع) است.

• دستور و تشویق قرآن برای امر به معروف و نهی از منکر

در آیه صد و چهار سوره آل عمران، خداوند می فرماید: «وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر» این آیه بیانگر جایگاه امر به معروف و نهی از منکر است و من در مورد آن صحبت خواهم کرد.
نکته جالبی که هست این است که این آیه که آیه صد و چهار سوره آل عمران است، چند آیه بعدش در آیه صد و ده این سوره، مشوق بسیار جذابی به امت اسلامی ارائه می شود، به این شکل که می فرماید: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ »؛ شما بهترین مردمانید برای اینکه نسبت به مردم خارج شوید. برای چه کاری؟ «تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر»، امر به معروف و نهی از منکر.

• جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در بیانات و سیره اباعبدالله(ع)

اولا نسبت [این فریضه الهی] با امام حسین(ع) را اجازه دهید خیلی روشن بیان کنیم. امام حسین(ع) در دو تعبیر به طور صریح ناظر به این امر و ناظر به قیامشان اشاره دارند. هر دو تعبیر، تعابیری است که در آن وصیت نامه خود که به برادرشان دادند، قید شده است.
من بخشی از آن نامه را خدمت شما می خوانم ملاظه بفرمایید. این نامه ای است که امام حسین(ع) تحویل برادر خود محمد حنفیه می دهند به عنوان وصیت نامه. حتما این تعابیر را بسیار هم شنیده اید. «أنی لم أخرج أشرا و لا بطرا» من به قصد شورش، به قصد بهم ریختن نظم اجتماعی، به قصد قانون شکنی قیام نکردم، خروج نکردم «و لا مفسدا و لا ظالما» نه قصد فساد دارم و نه قصد ظلم. (من این مفاهیم را در خلال عرضم توضیح خواهم داد). « و إنما خرجت لطلب الإصلاح فی أمه جدی ص أرید أن آمر بالمعروف و أنهى عن المنکر» این یکی از آن تعابیری است که عرض کردم و اشاره [به امر به معروف و نهی از منکر] دارد.
«إنما خرجت لطلب الإصلاح فی أمه جدی ص» من قصد دارم در امت جدم اصلاح ایجاد کنم و در ادامه در تفسیر این اصلاح، در بیان این اصلاح می فرمایند میخواهم امر به معروف و نهی از منکر بکنم.
من می خواهم هم درباره واژه اصلاح خدمت شما چند کلمه ای را صحبت کنم و هم در خصوص امر به معروف و نهی از منکر و مفهوم شناسی آن.

• مفهوم شناسی اصلاح در روایت اباعبدالله(ع)

اصلاح از افعالی است که می تواند می تواند از ریشه صُلح باشد به معنای ایجاد آرامش و دوستی و می تواند از ریشه صَلاح باشد به معنای شایستگی. و لذا اصلاح، هر دو معنا را می تواند داشته باشد [و بستگی به این دارد که] در فحوای بیانی و در قالبی که بیان می شود، بررسی شود ببینید چه معنایی اراده شده است. طبعا در این روایت، منظور معنای دوم است. وقتی می گوید اصلاح در امت جدم یعنی کژی هایی هست که آنها شایسته این امت نیستند.
در مقابل اصلاح، افساد است. امام(ع) قبل از اینکه بیان کنند به قصد اصلاح آمده ام، اشاره می کنند که قصد فساد ندارند.
من فکر می کنم از تک تک این واژگان و تک تک آن واژگان نورانی که مربوط به آیات کریمه بود، می توانیم استفاده های بسیار زیادی داشته باشیم. اجازه بدهید بسته به زمانی که داریم، من خیلی اجمالی و صریح برخی از این استفاده ها را جمع بندی بکنم و خدمت شما عرض کنم.

• مفهوم شناسی معروف و منکر

[قبل از آن] درباره امر به معروف و نهی از منکر هم یک توضیح واژگانی عرض کنم خدمت شما. امر به معروف یعنی توصیه به آنچه خوبی است، نیکی است. معروف به معنای چیزی، عملی، فعلی، رفتاری که به درستی شهرت یافته است و همه از آن به درستی یاد می کنند. وقتی در گستره دین مورد اشاره قرار می گیرد، قاعدتا از معروف اولا واجبات و ثانیا آنچه به آن ملحق است منظور است. حالا فعلا نمی خواهم بحث های مربوط به مباحث فقهی آن را مطرح کنم.
و نهی از منکر، به معنای بازداشتن از بدی است. منکر یعنی آن چیزی که مورد انکار است؛ بد است چه به لحاظ عرف جامعه و چه به لحاظ دین. و باز در اینجا در این بحث، به عنوان یک واجب دینی، منظور آن جهاتی است که مورد انکار دین است.
اما از آنچه امام(ع) بیان می کنند و از آنچه در متون دینیمان داریم اجازه بدهید من یک توضیح و برداشت اجمالی داشته باشم و خلاصه ای از آن را محضر شما تقدیم کنم.

• تحقق یک عمل دینی، مبتنی بر شناخت آداب و شرایط آن و انجام آنها است.

واجبات ما و به خصوص واجباتی که در دین ما مورد توجه قرار می گیرند، واجبات ده گانه ای هستند که ما معمولا از آموخته های دوران کودکیمان به یاد داریم که فروع دین کدام است. فروع دین به معنای شاخ و برگ هایی که لازم دین هستند اما ریشه اصلی دین نیستند. اصول دین به معنای پایه ها و ریشه های اساسی دین هستند. وقتی در بحث فروع دین بحث می شود، خوب یکی نماز است، بعد روزه است بعد همین طور میشماریم تا به حج می رسیم و به امر به معروف و نهی از منکر می رسیم. نمی خواهم بحثم را درباره این مطالب گسترده کنم. هرچند حقش این است که در این زمینه خیلی صحبت بشود و جا دارد ما به آن بپردازیم و یادآوری بشود که آنچه به عنوان احکام مسلّم می شناسیم، آنچه به عنوان واجبات می شناسیم، حدودشان و مرزهایشان کجاست.
اما نکته بزنگاه عرض من این است که از ویژگی های اعمال و مناسک در هر دینی، این است که شما باید آن امر را به درستی بشناسید و بدانید که چیست والا پیروان آن دین از کسی نخواهند پذیرفت که این رفتار را دارد مطابق دینشان انجام می دهد؛ این را در هر دینی می خواهید لحاظ کنید.
در واجبات ما، نماز به معنای عمل عبادی که باید در وقت های خودش، با شرایط خودش انجام بگیرد، شناخته می شود. چنین نیست که من نماز را بخوانم به هر نحو که خود دوست دارم. نه، نماز آدابی دارد و بر اساس این آداب من موظفم شرایطش را آماده کنم، مقدماتش را هم باید آماده کنم.
همین طور بیایید تا امری مثل حج. حج درست است که از واجبات است؛ اما واجبی است که حتما باید مقدراتش برای همه افراد حاصل بشود و وقتی واجب شد، شما باید آن مقدمات را فراهم بکنید.
اجازه دهید درباره نماز که برای همه ما مبتلا به است این را عرض کنم. نماز یک مقدمه واجبی دارد آن هم وضو است. وضو گرفتن در حالت عادی مستحب است. شما در حال عادی، اگر وضو داشته باشید، امر مستحبی را رعایت کرده اید. مولای ما امیرالمومنین(ع) یکی از القابشان، “قائد الغر المحجلین” است. مولای ما از جمله شرایطی که در روز به طور عادی رعایت می کرد، همواره وضو داشت و بسیاری اوقات، وضو بر وضو می گرفت؛ یعنی لزوما وضوی حضرت باطل نمی شد دوباره وضو می گرفتند. وضو نورانیت خاص خود را دارد. وضو مقدمه نماز است. وقتی مقدمه نماز قرار گرفت، همین امر مستحب، واجب می شود. اگر نماز بر شما واجب باشد، وضو برای آن نماز واجب است، همین عملی که مستحب است؛ یعنی نماز بدون وضو تحقق پیدا نمی کند.
اجازه دهید همین را درباره جهاد هم خدمتتان عرض کنم. درباره جهاد وقتی جایی نیاز می شود و لازم می شود انسان هایی به جهاد بروند و از کیان اسلام دفاع کنند، از مقدمات لازمش این است که آموزش جنگاوری هم ببینند؛ لازم است، خیلی لازم است.
این موارد را عرض کردم که بگویم یک سری مقدمات داریم در حالت عادی مقدماتی هستند که خوب و مستحب هستند و شایسته هستند؛ اما همین امور مستحب وقتی در کنار شرایطی قرار می گیرند که مقدمه برای امر واجبی هستند و آن امر واجب ضرورت پیدا می کند، این مقدمات به رغم مستحب بودن قبل، الان واجب می شوند.

• اولین مقدمه لازم در امربه معروف و نهی از منکر: شناخت دقیق معروف و منکر

این مقدمات را گفتم برای چه؟ برای اینکه بگویم در ضرورت امر به معروف و نهی از منکر تردید نکنید. واجب است، مثل نماز و روزه واجب است، تردید نکنید؛ اما اولا بخشی از آیه را دوباره خدمت شما بخوانم «وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر» علامه طباطبایی در کتاب شریف المیزان در تفسیر این آیه ذکر می فرمایند که سیاق این آیه و ترکیب [عبارات] این آیه در ابتدای بحث، نشانگر این است که شما لازم است قبل از اینکه به امر به معروف و نهی از منکر اقدام کنید، معروف و منکر را به نحو احسن بشناسید. نکات ریز تفسیری آیه را لازم نیست الان ذکر کنم اما خلاصه مسئله این است که قبل از عمل باید چارچوب آن معروف را شناخت. باید بدانیم ما می خواهیم نسبت به چه چیزی حساسیت نشان بدهیم، مردم را به چه چیزی دعوت کنیم، می خواهیم از چه چیزی نهی کنیم. بزرگواران، متدینان، گاهی اوقات ما برای امر به معروف و نهی از منکر، چون حدود را به درستی نمی شناسیم، خودمان دچار منکر می شویم. یک نکته مسئله که می توانیم از آیه کریمه به خوبی استفاده کنیم، همین است. همین نکته که معروف را به درستی بشناسیم.
در این زمینه در خصوص امام حسین(ع) هیچ چیز نمی توان گفت؛ ولی خدا است، امام معصوم است، بهتر از هر کسی موازین اوامر الهی و نواهی الهی را می شناسد؛ معروف ها را می شناسد، منکرها را هم می شناسد. اما اگر ما می خواهیم پا جای پای مولایمان بگذاریم، باید تلاش کنیم و بدانیم چه کاری چگونه، کجا [باید مورد امر یا نهی قرار گیرد]. اشتباه نشود، منظور این نیست که اگر نمی توانیم یا اگر نمی دانیم باید کلا [واجب امر به معروف و نهی از منکر را] ترک کرد. چنان که اگر نماز بر شما واجب شد، وضو نداشتید نمی توانید بگویید وضو ندارم نماز نمی خواهم؛ باید فکری بکنید و وضو بگیرید، باید مقدمات نماز حاصل شود. این یکی از مقدمات امر به معروف و نهی از منکر است.

• دومین مقدمه لازم در امربه معروف و نهی از منکر: فراگیری روش های تاثیر بیشتر در ارتباط

اما مقدمه دومی را که من امشب می خواهم محضر شما عرض کنم، به گمان من مقدمه خیلی مهمی است. آن هم روش های تاثرگذار در این واجب است.
ببینید بزرگوارن اجازه دهید یک مثال را که همه ما هم خوب می دانیم، محضر شما یادآوری کنم. به کسی بگویید بفرما، یا بگویید بنشین یا بگویید بتمرگ، هر سه معنای یکسانی دارد؛ اما تاثیرش چه؟ شما به یک انسان محترم می گویید بفرما یا می گویید بنشین؟
شهید مطهری نقل می کنند که یکی از مستشرقان وقتی به ایران آمده بود، درباره ایرانیان گزارش می دهد می گوید ایرانیان آدابشان، رسومشان، سلوکشان، رفتارهایشان چگونه است و [در ضمن این نکات] می گوید یک نکته خیلی برایم عجیب بود و آن اینکه ایرانیان وقتی همدیگر را می بینند، از دماغشان نسبت به همدیگر احوال پرسی می کنند، این برای من خیلی عجیب بود. بعد شهید مطهری این را استفاده می کند از این باب که نکته اش اینجا است که به قول امروزی ها، فضای گفتمانی یک زبان را درک کردن در ترجمه بسیار موثر است؛ یعنی فضای آن شرایط اجتماعی که در ایران بوده است اگر درک می کرد می فهمید که لفظ دماغ منظور بینی نیست بلکه اصطلاح دیگری است و اتفاقا ایرانیان قدیم از دِماغ هم احوال می پرسیدند یعنی عقل هم، مغر هم؛ می پرسیدند اوضاع عقلتان چطور است. خوب نکته اینجا است که خیلی اوقات مثل آن مستشرق می خواهیم حرفی بزنیم، چون فضای مسئله را به درستی نمی دانیم، خرابش می کنیم. امر به معروف و نهی از منکر واجب است؛ البته مقدمه آن که یاد بگیریم با مردم چگونه ارتباط برقرار کنیم که بهتر حرفمان تاثیرگذار باشد هم واجب است.
شما یک گوشه کربلا پیدا کنید که امام حسین(ع) خارج از موازین ارتباطات اجتماعی چیزی گفته باشند. لحظه لحظه اش درس است، لحظه لحظه اش آموختن است، آموزش است، یاد دادن است.
یکی از آن مقدماتی که این واجب برای ما الزامی می کند، این است که یاد بگیریم چگونه با دیگران ارتباط برقرار کنیم که بتوانیم اثر مفید و شایسته ای در آنها بگذاریم.

• امربه معروف بدون رعایت مقدمات ، انجام مسئولیت و تکلیف نیست بلکه گاه ارتکاب منکر است.

اگر این مقدمه را فراهم نکردیم خیلی اوقات کار را خراب می کنیم. من از شما سوال می کنم، فکر کنید یک شخص مریض را به درمانگاه می برید. در درمانگاه در آن وقت پزشک حضور ندارد. پرستاری هست، یا یکی از کادر درمانی هست، فاقد تخصص لازم. آن بیمار را به نظرش می رسد که فلان دارو را برایش استفاده کند خوب است. دارو را مصرف می کند، به بیمار شما آسیب وارد می کند. شما از چنین آدمی باید تشکر کنید یا باید توبیخشش کنید؟ وظیفه اش را انجام داده است، سعی کرده است کمکی بکند! [اما آیا واقعا وظیفه خود را انجام داده؟] وظیفه او این نبود.

• وجوه غربت امر به معروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی

امر به معروف و نهی از منکر از واجبات غریب در جامعه اسلامی است. به خاطر اینکه یا اصلا سراغش نمی رویم، به هر سبب، یا جرئتش را نداریم یا علاقه نداریم یا هر چیز دیگری. یا گاهی اوقات، به درستی سراغش نمی رویم.
عزیزان بزرگوار، امربه معروف و نهی از منکر البته واجب است. وجوبش هم درست مثل نماز و روزه و حج و زکات و جهاد است فرق ندارد؛ اما مثل همانها مقدماتش هم لازم است. مقدماتش را هم باید فرا بگیریم.
فقط یک نکته در این زمینه عرض کنم و عرضم را کم کم جمع کنم. آن نکته این است که چه کسی در این جمع این بیان نورانی را نشنیده است با این مضمون که هر چه برای خود می پسندی برای دیگران هم بپسند؟ همه ما می دانیم که اولیای ما، ما را به چنین چیزی توصیه کرده اند. عزیزان بزرگوار وقتی می خواهید به کسی توصیه کنید، امر به معروف کنید و نهی از منکر کنید، خودتان را به جای او بگذارید و ببینید چطور به شما بگویند بهتر می پسندید، چطور بگویند مودبانه تر است و شخصیت شما حفظ می شود و مطلب را می فهمید.
باور کنید ما گاهی اوقات به فرزندمان به همسایه ام به رفیقم، به فردی در خیابان توصیه ای بکنم اصلا متوجه نشود من دارم چه می گویم.
بیشتر باید نگران این مسئله باشیم که وظیفه خود را در قبال دیگر مومنان چگونه انجام می دهیم.

• برای تحصیل مقدمات امر به معروف و نهی از منکر، باید تلاش کرد.

یکی از زمینه هایی، یکی از الزاماتی که فقهای ما برای امر به معروف و نهی از منکر گفته اند این است که شما باید احتمال تاثیر بدهید. من عرض می کنم هم احتمال تاثیر بدهید و هم احتمال تاثیرتان را بالا ببرید. گاهی اوقات من احتمال تاثیر نمی دهم جایی، چرا؟ چون بلد نیستم، چون اینکه از کجا وارد بشوم را یاد نگرفته ام. خوب باید بروم این چگونگی تاثیر را بیاموزم و بر روی آن کار کنم. حرف متین و مودب و موقرانه، حرفی که مال این دین و این مکتب است، حرفی که مال اباعبدالله(ع) است، مطمئن باشید بسیاری از انسان ها از آن گریزان نیستند، نحوه بیان ما مهم است.
من به فضل الهی شب آینده هم اشاره دیگری به این بحث خواهم داشت.
صلی الله علیک یا اباعبدالله(ع)

فایل صوتی سخنرانی: