«باسمه تعالی»
سخنرانی استاد علی مخدوم؛ محرم سال ۱۳۹۷
مجلس اول؛ شب ششم محرم: ظلم

• آخرین وصیت امام حسین (ع) به فرزندشان امام سجّاد (ع) مواظبت بر ظلم است.
• در قرآن کریم ظالمان به صورت جدی تهدید شده اند. خداوند خطاب به آنها می گوید نکند آن هایی که در زندگی دنیا اهل ظلم کردن هستند فکر کنند که ما آن ها را نمی بینیم.
• ظلم را از لحاظ لغوی مترادف با جرم و در مقابل عدل دانسته اند و می گویند عدل آن است که هر چیزی را بر سر جای خود قرار دهید و ظلم به این معنی است که هر چیزی در جای خود قرار نگیرد.
• ظلم در یک تصویر کلی به دو نوع ظلم نفسانی و ظلم به دیگران تقسیم می شود.
• شری که سریع ترین برگشت را به زندگی ما دارد ظلم است. اگر ظلمی کردید منتظر باشید که عواقبش به زندگیتان برگردد. نتیجه عمل است.
• از میان انواع ظلم، آن ظلمی که خدا نمی بخشد، شرک به خداست، منتها خدا نفرموده است که تا آخر پای آن ایستاده ام. آن ظلمی است که خدا آن را به واسطه توبه، شفاعت، توسل، اعمال خیر و … می بخشد ظلمی است که انسان به خودش روا داشته است؛ اما یک نوع از ظلم هست که خدا از آن نمی گذرد و آن وام دار بودن به دیگران است.
• مواظب باشیم در شمار ظالمان قرار نگیریم

 

 

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم بسم الله رحمن الرحیم
با عرض سلام و ادب و احترام خدمت تک تک بزرگوارانی که در محضرشان هستم.

اهمیت قرائت دعای فرج
من فکر می کنم بد نباشد این نکته را یاد آور شوم دعای فرج امام زمان علیه آلاف التحیه و الثناء که ابتدای این چند شب می خوانیم، همین دعایی است که با این آغاز می شود که: «الهی عظم البلاء» خدایا بلا بر ما فزونی یافته است و از خدا می خواهیم که فرجش را بر ما ارزانی دارد. فرج؛ چه گشایش در کارهاست و چه گشایش اصلی که ظهور حضرت صاحب الامر است. آن دعای دیگر، دعای سلامتی حضرت ولی عصر است؛ ما آن جا دعا می کنیم که آقای ما به سلامت باشند. بسیاری از بزرگان ما فرموده اند که دعای فرج، گشایش در کارهایتان فراهم می کند [لذا تلاوت آن] را ترک نکنید. ان شاءالله خداوند گشایش بر امور همه مسلمانان به خصوص این جمع و کسانی که صدای ما را می شنوند ارزانی فرماید. صلواتی عنایت بفرمایید.
قال الله الحکیم فی محکم کتابه اعوذ باالله من الشیطان الرجیم: «وَ سَیَعْلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُون» [۱] ‏آیه کریمه قرآن است که در سوره شعراء خداوند متعال می فرماید: آن هایی که اهل ظلم هستند، روزی خواهند دید که خدای متعال چگونه به آن ها جزاء خواهد داد. «وَ سَیَعْلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا» کسانی که ظلم کردند در دنیا، روزی خواهند دید و خواهند دانست که خداوند متعال چگونه جزا می دهد.

مواظبت بر ظلم، آخرین وصیت امام حسین (ع)
عرایض من در این شب ها پیرامون ظلم و اقسام ظلم و مراتب ظلم است. امام حسین علیه السلام که ما افتخار این را داریم در این روزها و شب ها، به عنوان یک امر عبادی، به عنوان یک امری که برای رضای خدا است دور هم جمع می شویم و به یاد آن بزرگ عزاداری می کنیم، در آخرین لحظات عمر شریفشان نزدیک ظهر عاشورا به امام سجاد علیه السلام، به امام پس از خود وصیتی را دارند. محور موضوع عرایض من در این شب ها، آن بیان نورانی و وصیت امام ما است. وصیت امام مظلوم ما به فرزندش و بلکه فرزندان معنوی خود در طول تاریخ است. حتما شنیده اید امام حسین علیه السلام می فرماید: «أَیْ بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ ظُلْمَ» [۲] پسرم در زندگی مواظب ظلم باش. بر تو باد مواظبت بر ظلم. به عبارت خودمانی تر می گوید که نکند یک بار دچار ظلم شوی. حالا طرف انسان ظالمی باشد یعنی به دیگران ظلم کند یک آسیب است، طرف مظلوم باشد یعنی بی جهت مظلوم واقع شود، آسیب دیگری است. من تلاش می کنم در این شب ها بر پایه وصیت امام نکاتی را به محضرتان تقدیم کنم.

تهدید جدی ظالمان در قرآن کریم
آیه ای که خدمت شما قرائت کردم به طور معمول ما وقتی از ظلم می گوییم وقتی از جرم می گوییم حتی ملاحظه کرده اید پایان ذکر مصیبت بسیاری از اهل خطابه، وقتی ذکر مصیبت می خوانند، در پایان این آیه شریفه را می خوانند که «وَ سَیَعْلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُون» حالا می بینند که زیر و بالا خواهند شد. چگونه منقلب می شوند زیر و رو می شوند. خیلی تهدید جدی ای در این آیه کریمه است.
و آیه دیگری داریم: «وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلاً عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُون» [۳] ‏ و نکند آن هایی که در زندگی دنیا اهل ظلم کردن هستند فکر کنند که ما آن ها را نمی بینیم. نکند در دو دو تا چهارتای خود جوری محاسبه می کنند که ما از آن ها غافل هستیم.
یک خطبه ای امیرالمومنین علی علیه السلام خطاب به مردم دوران خودشان دارند که خیلی خطبه تکان دهنده و درس آموزی است. در آن خطبه حضرت با این جمله شروع می کند: «أَیُّهَا الْغَافِلُونَ»‏ ای کسانی که غفلت ورزیده اید ای کسانی که فراموش کردید چیزهایی که در اطراف شما هست. در ادامه حضرت می فرمایند: یادتان باشد از شما غافل نیستند «غَیْرُ الْمَغْفُولِ عَنْهُم» [۴] از شما غافل نشده اند. حضرت در ادامه این خطبه که خطبه کوتاهی پیرامون غفلت است یک تمثیل خیلی تکان دهنده ای دارد و می فرماید: ای اهل غفلت شما مثل گوسفندانی می مانید که غذای جلوی خود را می بینند و این گونه می پندارندکه این غذای روز و روزگار آن ها است. و فکر می کنند که [دنیا همین یک روز است]. به قول حافظ:
گر مسلمانی چنین است که حافظ دارد وای اگر از پس امروز بود فردایی

معنای ظلم و عدل
ظلم را از لحاظ لغوی مترادف با جرم و در مقابل عدل دانسته اند. در نتیجه وقتی مفهوم عدل را توضیح می دهند می فرمایند عدل آن است که هر چیزی را بر سر جای خود قرار دهید و ظلم به این معنی است که هر چیزی در جای خود قرار نگیرد. به تعبیر نورانی امیرالمومنین (ع) عدل آن جایی است که حق صاحب حق، به او داده شود. [۵] و اگر ما در جایی و در زمانی حق صاحب حق را ندادیم یک مدلی، یک قسمی و یک مرتبه ای از ظلم را مرتکب شده ایم.

انواع ظلم
ظلم در یک تصویر کلی وقتی برای انجام دهنده اش، به اصطلاح برای فاعل ظلم، برای ظالم، پیش می آید، دو مرتبه دارد:

ظلم در مرتبه نفسانی
یک مرتبه ظلم، ظلمی است که درونی است، به تعبیر متون اخلاقی ما، یک قسم ظلم، ظلم نفسانی است، آدم خودش به خودش ظلم می کند. حتما دعای نورانی کمیل از امیرمؤمنان (ع) را ملاحظه فرموده اید و بسیار خوانده اید. حضرت وقتی بیان می کند انسان بلاهایی را که خودش بر سر خودش آورده است، آن فراز زیبای دعا اینجا درخشان می شود که انسان خطاب به خدای متعال عرض می کند: «ظلمت نفسی و تجرأت بجهلی» من به خودم ظلم کردم. من دچار نادانی هایم شدم، ندانستم چکار کردم.
ظلم در مرتبه نفسانی، در مرتبه درونی جنبه های مختلفی دارد. من در مورد این بخش، در مورد ظلم در مراتب نفسانی، کنار یک قسم دیگری که چند دقیقه دیگر در موردش اشاره خواهم کرد، فردا شب به طور مفصل صحبت می کنم. ما کجاها و چگونه به خودمان ظلم می کنیم و باید جواب گو باشیم و باید برای حل کردن آن فکری کنیم. ظلم هایی که ما در حق خودمان کرده ایم.

ظلم به دیگران
ظلم را وقتی تعریف می کنند، می گویند: خروج قوای انسانی، خروج شهوات از حاکمیت عقل است؛ یعنی وقتی آدم عاقلانه رفتار نکند، وقتی روح و جسم و رفتار خود را در اختیار نفسانیت خود قرار بدهد، آن وقت مرتکب ظلم شده است.
مباحث اخلاق در یک تقسیم کلی، یک دسته فضائل را بحث می کنند یعنی خوبی ها و چیزهایی که باید انسان به آن -حالا واجب باشند یا مستحب- خودش را زینت دهد تا متخلق به اخلاق اسلامی باشد، و یک دسته رذائل داریم که انسان باید از آن ها دوری بگزیند. بزرگان اخلاق ذکر کرده اند که برداشت ما از روایات است، که اوج فضائل بعد از ایمان به خدا، یعنی همین که انسان ایمان به خدا داشت دیگر یک پله پایین تر از آن، اوج فضائل چیست؟ عدل است. حالا اگر این فضیلت در زندگی من یا در جامعه ما به خوبی پیاده نشود ببینید چقدر فاصله می گیریم از معیارها و موازین اصیل دینی. در این مورد هم حرف و صحبت دارم. به جای خودش در مورد عدالت اجتماعی و مسائلی که ظلم در جامعه ایجاد می کند، در شب های آینده سخن خواهم گفت. در مورد رذائل، در مورد بدی ها و زشتی ها گفته اند که اوج رذائل بعد از کفر به خدا، کفر به خدا را که کنار بگذاریم، اوج رذائل می شود ظلم. حالا شما ببینید این رذیلت، این بدی، چقدر می تواند در زندگی ما اثر داشته باشد.
امام صادق علیه السلام می فرمایند: از شیعیان ما نیست، کسی که در زندگی اش اهل ظلم کردن به دیگران باشد، [۶] ظلم به خودش، ظلم به دیگران، ظلم به افرادی که در کنارش هستند، بله همه این ها را می تواند شامل شود. رفقا، دوستان، ما به برکاتی، به دعایی، این توفیق را داشته ایم که در چنین مجالسی شرکت کنیم، آن یک مرحله اش است. گفت که تا اینجایش را که آمده ای که به همت دعای گذشتگانت بود، خدا رحمت کند همه رفتگان جمع را به همت آن ها، به دعای آن ها ما امروز این جا حضور داریم، از این جا به بعدش را چگونه سپری می کنیم؟ دوستان نمی شود زیر پرچم امام حسین (ع) بود و به راحتی نسبت به دیگران ظلم کرد. دوستان، رفقا امام حسین (ع) و یزید، امام حسین(ع) و عمر سعد، امام حسین (ع) و شمر مال هزار و چهارصد سال پیش نیست، درس زندگی ما است. (کل یوم عاشورا و کل الارض کربلا). [۷] و این باعث تاسف است اگر نسبت به خودمان نجنبیم و این باقی مانده عمر را هر چه که هست، خودمان را به این خاندان واقعا نزدیک نکنیم. دوستان نمی شود زیر این پرچم سینه زد بعد بیرون از این پرچم به هر نوعی به دیگران ظلم کرد. هر کدام از ما در شئون مختلف زندگی مان، شخصیت مان و روحیات مان هم رفتار حسینی داریم و هم رفتار یزیدی داریم. به این فکر کردیده اید و فکر کرده ایم که چقدر آن جنبه های حسینی خودمان را و چقدر جنبه های یزیدی خودمان را تقویت می کنیم؟

ظلم ظالم به وی برمی گردد
امیرالمومنین علیه السلام یک روایت خیلی جدی در مورد ظلم دارند، آن هم این که: «إنّ أسرع الشّرّ عقابا الظّلم‏» [۸] کاش فرصتی بود تا در مورد این که شروری، مصائبی و مشکلاتی که در زندگی رخ می دهند [سخن می گفتم که ما چه مسئولیتی در شکل گیری آن داریم] خیلی وقت ها ما به راحتی آن ها را نستجیر بالله به حساب خدا می گذاریم که خودمان مسئولیتی نداشته باشیم و می گوییم قضا و قدر است، خواست خدا بود. نمی گویم من چه کاری را انجام نداده ام که این اتفاق رخ داد. در این زمینه سخن زیاد است و [از این که گفته نشود] حیفم می آید؛ اما موضوع بحث من چیز دیگری است. امام امیرالمونین (ع) می فرماید که شری که سریع ترین برگشت را به زندگی ما دارد ظلم است. اگر ظلمی کردید منتظر باشید که عواقبش به زندگیتان برگردد. نتیجه عمل است.
در مورد ظلم نفسانی، ظلم درونی (که به فضل الهی فردا شب در مورد آن سخن خواهم گفت) یک تقسیمی را قائل شده اند که انسان در شرائط درونی خود چه جاهایی ممکن است به خود ظلم کند. و در قسم دیگر ظلم، با توجه به جنبه های رفتاری هم تقسیماتی شده است.

نسبت میان انواع ظلم و آمرزش الهی
یک تقسیم دیگری درباره ظلم است که من امشب برای ورود به بحث می خواهم روایت آن را برایتان نقل کنم و ان شاءالله در شب های آینده در این مورد آن سخن خواهم گفت.
یک روایتی [وجود دارد] که به تعبیر عالمان اهل حدیث این روایت تواتر معنوی دارد و البته در بعضی از بیانات ائمه علیه السلام حتی تواتر لفظی هم دارد. تواتر دارد یعنی بسیار گفته شده است. وقتی می گوییم تواتر معنوی یعنی به شکل های مختلفی گفته شده است. تواتر لفظی یعنی همین الفاظ با یک مقدار کم و زیاد آمده است. این روایت را من خودم از پیامبر صل الله علیه و آله، امیرالمومنین علیه السلام و امام باقر علیه السلام دیده ام. عرض کردم با یک مقدار تفاوت در کلمات روایت این است. «الظُّلْمُ ثَلَاثَهٌ: ظُلْمٌ یَغْفِرُهُ اللَّهُ» یعنی ظلمی که خدا می بخشد، یک ظلم دیگر داریم «وَ ظُلْمٌ لَایَغْفِرُهُ اللَّهُ» که خدا نمی بخشد. یک قسم سومی هم داریم آن هم این که «وَ ظُلْمٌ لَایَدَعُهُ اللَّهُ» اولی را می فرماید می بخشد؛ دومی را هم می فرماید نمی بخشد؛ یعنی این که یک عقوبتی دارد. اما سومی را می فرماید یک جور ظلم داریم که خدا از آن نمی گذرد. «فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَایَغْفِرُهُ فَالشِّرْکُ» اما آن ظلمی که خدا نمی بخشد، یعنی قسمت دوم، شرک به خداست وقتی کسی نستجیر بالله به خدا شرک بورزد خدا آن را نمی بخشد. منتها خدا نفرموده است که تا آخر پای آن ایستاده ام هان! «وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی یَغْفِرُهُ فَظُلْمُ الرَّجُلِ نَفْسَهُ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ» قسمت اول ظلمی است که خدا آن را می بخشد. چگونه می بخشد؟ با همین شفاعت و توسل می بخشد. ما باور داریم یه سری از گناهانمان با فضل اللهی بخشیده می شوند. این گناه ها چگونه بخشیده می شوند؟ این گناه ها از این جور ظلم ها است؛ ظلمی که انسان به خودش روا داشته است از جنس آن بیان نورانی امیرالمومنین علیه السلام که فرمود «ظلمت نفسی» و از جنس آن اموری است که بین انسان و خدای متعال است؛ واجبات خود را گاهی انجام نداده اید، پناه بر خدا امر حرامی را مرتکب شده اید البته نسبت به خودتان نه نسبت به شخص دیگر مثلا همان ترک نماز و یا واجبات دیگر این ها را امام باقرعلیه السلام و امیرالمومنین علیه السلام و پیامبر صل الله علیه وآله می فرمایند که بخشیده می شوید؛ بخشیده می شوید [نه به این معنی که] بروید به امان خدا [و هیچ تلاشی نکنید]؛ یعنی اینکه راه برای بخشش وجود دارد. شرک هم که حسابش جدا است.
قسم سوم «وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی لَایَدَعُهُ فَالْمُدَایَنَهُ بَیْن‏ الْعِبَاد» [۹] اما آن ظلم که خدا از آن نمی گذرد کدام است؟ آن که «فَالْمُدَایَنَهُ بَیْن‏ الْعِبَاد» شما به گونه ای وام دار همدیگر باشید. یکی از تفاوت هایی که در نقل این روایات است همین جمله است که: پیامبر بزرگوار اسلام (ص) این سه مورد را که می فرماید یک جمله ای ادامه فرامایش ایشان وجود دارد، پیامبر اسلام (ص) در ادامه می فرمایند خدا قصاص می کند؛ خدا از حلقوم ظالمان حق محرومان را [بیرون] می کشد.

مواظب باشیم در شمار ظالمان قرار نگیریم
یادم نمی رود مرحوم آیت الله حائری شیرازی یکی از بزرگانی که چند سالی است که از دنیا رفته اند یک موقعی در ایام ماه محرم جایی صحبت می کردند و در خطابه شان گوشه ای از زیارت عاشورا را خواندند و بعد در آن خواندن به یک باره گریه شان گرفت و گفت: من خیلی از این جمله ای که داریم خودمان با زبان خودمان می گوییم: خدایا آن هایی که در حق این خاندان ظلم کرده اند از اولین تا آخرین آن ها را لعنت کن می ترسم: «اَللّهُمَّ الْعَنْ اَوَّلَ ظالِمٍ ظَلَمَ حَقَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ آخِرَ تابِعٍ لَهُ عَلی ذلِک»
رفقا این طور نباشد که [فقط] به این جا بیاییم و زیر این پرچم سینه زنی کنیم، با چشمان اشکبار امام حسین (ع) را ذکر کنیم؛ بلکه از خدا بترسیم و به خودمان بیایم. باور کنیم چند روز دنیا به همین سرعتی که گذشته است می گذرد، رفقای میان سال کوچکتر که بودیم یادتان هست؟ یادتان هست نوجوان بودیم، یادتان هست اصلاً فکر هم نمی کردیم ما هم جزء میانسالان به حساب بیاییم؟ رفقایی که سنی از شما گذشته است، انگار همین دیروز بود جوانی و نوجوانی و کودکی، یادتان هست … ؟ حضرت فرمود: اوقات مثل ابر می گذرد پناه بر خدا نکند کاری انجام بدهیم که پیامبر (ص) فرمود: خدا قصاص می کند آن را، خدا پای آن ایستاده است.
جمله وصیت امام حسین (ع) را به پایان برسانم جالب است که امام سجاد (ع) هم پایان عمر شریفشان دقیقاً همین وصیت را به فرزندشان کردند من تا اینجا را خواندم «یا بُنَی إِیاک وَ ظُلْمَ» می دانید بقیه جمله چیست؟ «أَیْ بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا یَجِدُ عَلَیْکَ نَاصِراً إِلَّا اللَّهَ جَلَّ وَ عَز» [۱۰] نکند به کسی ظلم کنید که یاوری جز خدا ندارد.
فکر نکنید این مربوط به شمر و یزید به تنهاییست، فکر نکنید این فقط مربوط به حاکمانی است که ظلم می ورزند. رفقا تک تک من و شما ممکن است دچار این شویم. از این نقطه شروع کنم که یادآوری کنم پدر ها یادتان باشد ما در روایت داریم گفت: به فرزندتان خیلی بخل نورزید چرا؟ چون در روایت می گوید به خاطر اینکه فرزند احساس می کند شما متولی رزقش هستید؛ تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل. یعنی اگر خدای ناکرده من ظلمی کردم به فرزندم که پناهی به جز خدا ندارد، اگه بازاری ما، اگر در محیط خانواده همسران نسبت به هم، کارمند یک اداره، رییس یک اداره، اگر در جایی ظلمی کردند اصلاً فکر نکنید که به همین سادگی می شود از آن عبور کرد. نماز و روزه و دعا و کارهای عبادی را هر کس انجام می دهد برای خودش است و یک روز هم عاقبتش را خواهد دید. ایمان ما وقتی روشن می شود، به تعبیر امام صادق (ع) شیعه بودن ما وقتی روشن می شود که در مضان ظلم قرار بگیریم و ببینیم در مقابل ظلم و ظالم چگونه می ایستیم و احیاناً خودمان چگونه مرتکب ظلم می شویم؟ با زبانمان، با عملمان، با رفتارمان ان شاءالله که خدا به تمام ما این توفیق را کرامت کند که از ظلم و اقسام آن که در شب های آینده در مورد آن ها صحبت خواهم گفت دوری کنیم.

 

صوت سخنرانی:

---

 
۱. شعراء:۲۲۷.
۲. تحف العقول، النص، ص۲۴۶.
۳. ابراهیم:۴۲.
۴. خطبه ۱۷۴ نهج البلاغه.
۵. وَ سُئِلَ ع [أَیُّمَا] أَیُّهُمَا أَفْضَلُ الْعَدْلُ أَوِ الْجُودُ فَقَالَ ع الْعَدْلُ یَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا وَ الْجُودُ یُخْرِجُهَا مِنْ جِهَتِهَا وَ الْعَدْلُ سَائِسٌ عَامٌّ وَ الْجُودُ عَارِضٌ خَاصٌّ فَالْعَدْلُ أَشْرَفُهُمَا وَ أَفْضَلُهُمَا (نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره ۴۳۷)
۶. وَ لَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا مَنْ یَظْلِمُ النَّاسَ یَا ابْنَ جُنْدَب‏. (تحف العقول، النص، ص۳۰۳)
۷. این جمله، مشهور است که: «کُلُّ یَومٍ عاشُوراءُ وَ کُلُّ أرْضٍ کَرْبَلاءُ»؛ گاهی نیز دیده می­شود که آن را به اهل بیت (ع) نسبت می‌­دهند؛ در حالی‌که چنین مطلبی در منابع حدیثی امامیه دیده نمی‌­شود؛ اما مضمونِ آن، ضمن اشعار محمّدبن سعیدبوصیری (متوفّای قرن ۷ هجری)، در رثای امام حسین (ع) و یارانش آمده است. متن شعر او، چنین است: کُلُّ یَومٍ وَ کُلُّ أرْضٍ لِکَرْبی فیهِمُ کَرْبَلاءُ وَ عاشُورا؛ هر روزی و هر سرزمینی، به خاطر اندوه من بر [مصیبت] آنان، کربلا و عاشوراست.
۸. غرر الحکم و درر الکلم، ص۲۱۹.
۹. کافی (ط – دار الحدیث)، ج‏۴، ص۲۳-۲۴.
۱۰. تحف العقول، النص، ص۲۴۶.