«مقدمـه»

 

«سیر وسلوک» واژه ای مقدس و نورانی است که در هر عصر و زمانی ، طالبان معرفت و تشنگان معنویت را، که محبت خداوند را در دل خود و عشق او را در سر می پرورانده اند ،  به سوی خود جذب کرده است .

گام برداشتن در راهی که آدمی را به معبود خویش وصل می کند و رسیدن به لقای الهی ، خواسته قلبی مؤمنان حقیقت طلب و گمشده بسیاری از انسان های تکامل خواه است.

پیامبر اکرم^{صلی الله علیه و آله} می فرمایند:

«لَیسَ لِلمُؤمِنِ رَاحهٌ دُونَ لِقَاءِ الله» {۱}

بر این اساس ، آموزه های ادیان الهی در همه قرون و اعصار، انسانهای تکامل طلب را به سوی منزل سعادت فراخوانده و راهی به سمت هدایت و رستگاری فراروی بندگان جویای معرفت گشوده اند.

قرآن کریم نیز که آخرین کتاب آسمانی و معجزه آخرین رسول رستگاری است ، تأکید فراوانی بر حرکت انسان به سوی پروردگار متعال داشته و در آیاتی بازگشت انسان ها به سوی معبود خویش را امری حتمی و قطعی بر می شمارد:{۲}

«یا أیُّهَا الإنسانُ إنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدحاً فَمُلاقیهِ» {۳}

براساس وعده قرآن کریم ، حرکت به سوی خداوند و سیر در صراط مستقیمی که به خود خداوند منتهی می شود ، امری ضروری و حتمی است و انتهای این سیر پرتکاپو ، لقای پروردگار خواهد بود. از این رو هر کسی باید به قدر توان و بضاعت خویش ،با عزم راسخ به راه بیفتد و در راهی که پیش روی او است، به جلو برود تا به مطلوب برسد.

هیچ تردیدی در این نیست که سیر به سوی خداوند متعال و حرکت در مسیر لقاء، همچون هر حرکت و برنامه ای ، محتاج وجود اساتید و راهنمایانی است که با ارائه نقشه راه و تعیین روش طیّ طریق ، طالب معرفت را در مسیر مستقیم نگاه دارند و مانع گمراهی و سقوط وی شوند. واژه «سیر و سلوک» نیز به همین معنا است.

 

نکته شایان توجه این است که معلم اخلاق آدمی ، خداوند سبحان است:

«وَ لَو لا فَضلُ اللهِ عَلَیکُم وَ رَحمَتُهُ ما زَکی مِنکُم مِن أَحَدٍ أَبَداً وَ لکِنَّ اللهَ یُزَکّی مَن یَشاءُ» {۴}

اگر انسان قدم در راه نهد و به سوی لقای معبود خویش حرکت نماید، فضل و رحمت بی منتهای حق تعالی شامل حال او خواهد شد و نصرت و یاری خداوند منان را در مسیر حرکت مشاهده خواهد کرد:

«وَ کانَ حَقّاً عَلَینا نَصرُ المُؤمِنینَ»{۵}

در واقع خدای مهربان نیز مشتاق لقای چنین بنده ای می شود و با هدایت خاصّ خود ، او را به سوی خویش می کشاند .

امام صادق^{علیه السلام} می فرمایند:

«مَن أَحَبَّ لِقاءَ اللهِ أَحَبَّ اللهُ لِقائَهُ»{۶}

خداوند متعال براساس فضل و رحمت خود ، هدایت سالک را بر عهده گرفته و با تدابیری حکیمانه، مانع سقوط و گمراهی وی می شود.مقصود حق تعالی از ارسال رسل و انزال کتب آسمانی ، راهنمایی طالب حقیقت و یاری او جهت موفقیت در مسیر حرکت بوده است. آخرین راهنمای حرکت انسان، پیامبر خاتم ^{صلی الله علیه و آله} می باشد که با کاملترینِ ادیان و برترینِ کتابهای آسمانی به سوی بندگان فروفرستاده شده است. بعد از آن حضرت نیز ، اوصیای گرامی ایشان که همان اهل بیت ^{علیهم السلام} می باشند، راهنمای راه سالکان بوده و هستند.

در زیارت بلند پایه ی جامعه کبیره – که از لسان مبارک امام هادی ^{علیه السلام} نقل گردیده است – خطاب به آن بزرگواران می خوانیم:

«بِکُم یُسلَکُ إِلَی الرِّضوانِ»

چنانکه در دعای شریف ندبه نیز – که از ناحیه مقدسه امام عصر ^{ارواحنا فداه} بیان شده – آمده است :

«فَکَانُوا هُمُ السَّبیلَ إلَیکَ وَ المَسلَکَ إلَی رِضوانِکَ»

بنابراین انسان تکامل طلب باید با استفاده از نور قرآن و با راهنمایی حضرات معصومین ^{علیهم السلام} ،مسیر تقرب به درگاه الهی را بپیماید تا به لقای پروردگار نائل آید.

ولی ناگفته پیداست که بهره مندی از نور قرآن و عترت^{علیهم السلام}  ، بدون مراجعه به کارشناسان خبره ، میسر نخواهد بود. کارشناسان علوم وحیانی همان دین شناسان آگاه و فقهای عظام هستند که سراسر عمر خویش را به تدبر در قرآن کریم و تعمق در روایات اهل بیت عصمت و طهارت ^{علیهم السلام} سپری کرده اند. جوینده معرفت باید شیوه و طریق سلوک الی الله را از دین شناسان و فقیهان وارسته بیاموزد و با عمل به دستورات آنان که برگرفته از تعالیم قرآن و عترت ^{علیهم السلام} است ، منازل سیر و سلوک را طی کند تا به مقصد اعلی نایل شود.

مراجعه به کسانی که از تخصص و تعهد کافی در سیر و سلوک برخوردار نباشند، بی تردید باعث انحرافات غیر قابل جبران برای شخص سالک و دیگران می گردد. خصوصا در زمان حاضر که شیّادان فراوانی در قالب موضوع سیر و سلوک ، کمر به تباهی و گمراهی جوانان بسته اند و از اشتیاق وافر نسل جوان به مباحث عرفانی و معنوی، در جهت دستیابی به مقاصد پلید و اهداف شوم خود سوء استفاده می نمایند.

 

این سلسله مباحث ، با عنایت به این نکته اساسی و نیز با توجه به رویکرد نسل حق جوی جوان به مباحث عرفانی و به جهت آشنایی هرچه بیشتر آنان با فرصت ها و تهدیدهای این راه پرخطر، اقدام به تنظیم و تدوین دروس اخلاقی ، عرفانی مرجع عالیقدر حضرت آیت الله مظاهری ^{مد ظله العالی} در موضوع سیر و سلوک و تقدیم آن به مشتاقان این مباحث نمودیم.

 

•  مختصری از زندگانی حضرت آیت الله مظاهری ^{حفظه الله}

حضرت آیت الله مظاهری مد ظله العالی که از شاگردان مبرّز و از پرورش یافتگان مکتب اخلاقی، عرفانی دو عارف کبیر معاصر، حضرت آیت الله  العظمی امام خمینی ^{قدس سره} و حضرت علامه طباطبایی ^{قدس سره} هستند، علاوه بر برخورداری از مقام بلند فقهی و سابقه کسوت استاد اخلاق به تزکیه نفوس و تطهیر قلوب مشتاقان وادی سیر و سلوک پرداخته اند و با تربیت طالبان معرفت و تعلیم اخلاقی آنان ، شاگردانی مهذّب که از صفای دل و روح برخوردارند و خود از معلمان اخلاق به شمار می آیند، به جامعه اسلامی تقدیم نموده اند.

مجموعه مباحث سیر و سلوک معظم له ، مشتمل بر یک مقدمه و چند دفتر است که در آن دفاتر به شرح منازل هفتگانه سیر و سلوک پرداخته خواهد شد .

بر سالکان الی الله پوشیده نیست که تعداد منازل سیر و سلوک در دیدگاه اهل عرفان مختلف است؛ برخی برای سلوک الی الله ، یک ، دو ، یا هفت منزل ، برخی سی و یک منزل، یا هفتاد منزل و گروهی دیگر صد منزل ذکر کرده اند و حتی برخی قائل به وجود هزار منزل در سیر و سلوک می باشند.

آیت الله مظاهری مد ظله العالی در سیر و سلوک ، قائل به سه سیر کلی می باشند که سیر اول آن با عنوان «سیر من الخلق الی الحق» دارای هفت منزل «یقظه،توبه،تقوا، تخلیه ، تحلیه ، تجلیه، و لقاء» است که بسیاری از منازل عرفانی که در سخنان عارفان به شکل و تعداد مختلف بیان گردیده است ، در درون این هفت منزل می گنجد.

همچنین در دیدگاه سلوکی آیت الله مظاهری مد ظله العالی – که برگرفته از مکتب عرفانی اصیل و بالنده امام خمینی ^{قدس سره} و علامه طباطبائی ^{قدس سره} است – سیر و سلوک با پای بندی به قواعد شریعت مقدسه و تقید به رعایت تکالیف شرعی آغاز می شود و با همین تقید ادامه می یابد و سالک در هیچ مرتبه ای ، از التزام به احکام شرعی بی نیاز نمی شود.

در این دیدگاه ، تقید به ظواهر شرع به عنوان برترین استاد اخلاق، قلمداد می شود و در واقع فقه آل محمد علیهم السلام زیر بنای سلوک الی الله شمرده شده و سالک برای پیمودن درجات قرب الهی ، با اقتدا به عارفان راه یافته و عالمان ربّانی ، در قدم نخست به احکام فقهی اهتمام ورزیده و این اهتمام را تا پایان راه استمرار می بخشد.

 

مطالب پیش رو – که در واقع درآمدی بر منازل هفت گانه سیر و سلوک است و مباحث آن به لزوم بهره گیری سالک از نور قرآن و عترت علیهم السلام در راستای پیشبرد اهداف عالی سیر و سلوک می پردازد –  حاصل جلسات دروس اخلاقی آیت الله مظاهری مد ظله العالی در شب های جمعه ، در مسجد حکیم اصفهان می باشد که پس از تنظیم ، تحقیق و ویرایش و سپس بازبینی نهایی معظم له به صورت حاضر ارائه می گردد.

این مباحق از یک بعد ، تفسیر اخلاقی، عرفانی آیات اولیه سوره مزّمّل و حاوی دستورالعمل سازنده ای است که خداوند منان پس از بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، نازل فرمود ومسیر حرکت پرفراز و نشیب رسالت آن حضرت را مشخص و هموار ساخت.

آیت الله مظاهری مد ظله العالی با عنایت به تأثیرات عمیث و کاربرد ویژه ای که دستورالعمل مزبور در آغاز و پیشبرد سیر و سلوک دارد، تفسیر این آیات و تبیین اخلاقی آن را به عنوان مقدمه و درآمدی برای سیر و سلوک برگزیده اند .

از آنجا که عمل به این دستورات قرآنی ، با اسوه قراردادن پیامبر اکرم ^{صلی الله علیه و آله} و سایر حضرات معصومین ^{علیهم السلام} و تأسی به سیره حسنه آن بزرگواران میسر می گردد، و در واقع سالک بدین وسیله به قرآن کریم و عترت طاهره ^{علیهم السلام} تمسک می جوید ، این مطالب با نام فرعی « سلوک معنوی در پرتو نور قرآن و عترت » نام گذاری شده و به عنوان مقدمه ی شرح منازل سیر و سلوک ارائه می گردد.

 

دستورالعمل خداوند متعال در سوره مزمل مشتمل بر دوازده بخش است که عبارتند از :

شب زنده داری، نماز شب، تمسک به قرآن ، اراده ، قاطعیت در گفتار، فعالیت، ذکر، دعا، انقطاع الی الله، توکل، صبر و سعه صدر.

برخورداری از بیانی روان و قابل فهم و عاری بودن از اصطلاحات غامض عرفانی از ویژگی های مباحث اخلاقی ، عرفانی معظم له است که موجب می گردد افراد گوناگون در سطوح مختلف و با معلومات متفاوت ، بتوانند از این مباحق بهره لازم را ببرند.

در واقع اهل سیر و سلوک و جوانان تکامل طلب ، می توانند با مطالعه و عمل به این مقالات ،به منازل سیر و سلوک و درجات والای عرفانی دست یابند و افراد دیگر نیز می توانند با برداشت اخلاقی از متون ، به قدر توان خود در مسیر سلوک الی الله قرار گیرند.

—————————————————————————-

منبع:

سیر و سلوک؛ مقدمه ، ص ۷-۱۲.

 

{۱}مستدرک الوسائل،ج۱۲،ص۶۴.

{۲}نجم/۴۹ و علق/۸.

{۳}انشقاق/۶.

{۴}نور/۲۱.

{۵}روم/۴۷.

{۶}الکافی،ج۳،ص۱۳۴.