در این مطلب، مقاله “الگوی امام محله؛ یک راهبرد مؤثر میدانی در زیست‌بوم فرهنگ و تبلیغ” به قلم حجت‌الاسلام مصطفی محجوب‌زاده امام محله دزفولی را می خوانید که در سومین شماره از مجله راهبردی «رسم» به همت معاونت راهبردی سازمان تبلیغات اسلامی منتشر شد.

در کشور عزیز ما ایران از دیرباز تاکنون، روحانیتِ حاضر در متن مردم، نقش مؤثری را در هدایت، دعوت به سوی خدا و ارزش‌های الهی و همچنین ترویج اخلاق در جامعه ایفا نموده است؛ چه بسیار افرادی که سابقه‌ چندان خوبی نداشته‌اند اما قرار گرفتن در کنار یک روحانی دلسوز و بامحبت آن‌ها را به طریق هدایت رهنمون و خوش‌عاقبت ساخته است.

تعریف امام محله الگو

برای ارائه تعریفی صحیح و جامع از امام محله‌ الگو، باید به نظریه امامت و امت رجوع کرد. امامت، بحث ولایت و امام جامعه است و امت هم مردم آن جامعه‌اند. همان‌طور که مقام معظم رهبری نیز اشاره داشته‌اند، [امام محله] نقش حلقه‌های میانی را ایفا می‌کند که کارکرد جریان‌سازی داشته و قلب تپنده‌ یک محله هستند. ایشان فرموه‌اند: «مسجد باید قلب تپنده‌ محله‌ خودش باشد».

متأسفانه در سال‌های اخیر، نقش امام محله به خوبی معرفی نشده و حتی گاهی به فراموشی سپرده شده است. باوجود این، به همت سازمان تبلیغات اسلامی و برخی عزیزان، اکنون گام‌های مؤثری جهت احیای نقش امام محله و پررنگ‌تر شدن آن برداشته شده است.

نقش امام محله به‌قدری مهم است که می‌تواند جامعه و حتی محله‌ خود را در مسیر تمدن‌سازی هدایت کند؛ بهتر است بگوییم یک امام محله الگو و نمونه، امام محله‌ای است که دقیقا و عیناً مثل زمان پیامبر خدا باشد؛ آن حضرت علاوه بر اینکه به فکر دین و آخرت مردم بود، در مسیر رفع مشکلات و مسائل مادی و دنیوی آن‌ها نیز تلاش می‌کرد. یعنی برای ایجاد اشتغال جوانان، مشکلات ازدواج ایشان و حتی رفع مشکلات یا آسیب‌های اجتماعی‌شان نیز تلاش کرد. لذا یک امام جماعت نمونه نباید وظیفه خود را در حد خواندن نماز جماعت و سپس خداحافظی بداند، بلکه باید میان مردم باشد و دوشادوش و کنار آن‌ها برای رفع مشکلا‌تشان تلاش کند.

خصوصیات و وظایف امام محله الگو

الف) دعوت‌کننده به سوی خدا: ازجمله مهم‌ترین ویژگی‌های امام محله که می‌تواند تأثیر حضور او را دوچندان کند، الگوی نیکو بودن و عامل بودن به گفته‌های خویش است؛ امیر­المؤمنین علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «من قبل از اینکه شما را به چیزی امر کنم، خود، انجامش داده­‌ام و اگر گفتم ترک کنید، خود، آن را ترک کرده‌ام».

نمی‌شود مردم را به اخلاق حسنه و یا رعایت حدود الهی دعوت کرد اما خود چندان پایبند به رعایت این اصول نبود. مردم روی تمام رفتارهای امام محله و شرایط زندگی او حساس و دقیق هستند. نوع برخورد و مواجهه‌ امام محله با اقشار مختلف جامعه و حتی لحن و بیان او را رصد می‌کنند؛ بنابراین امام محله باید اول از همه خود عالم عامل باشد، آن‌قدر که عمل او تأثیرگذار است، نوع کلام و تبحر در سخنوری‌اش تاثیرگذار نیست.

ب) مرجع رسیدگی به مشکلات مردم: ویژگی مهم دیگر امام محله الگو این است که باید به تأسی از امامان معصوم(ع)، مرجع مطمئنی برای رسیدگی به مشکلات مردم محل باشد و مسجد را به پایگاه و پناهگاهی برای آنها تبدیل کند، چنانچه درباره ویژگی ائمه‌ هدی(ع) در زیارت جامعه می‌خوانیم، ایشان «کهف الوری» هستند.

ج) اشراف کامل به شرایط زمانه و برخورداری از مهارت‌های روز: از دیگر خصوصیات مهم امام محله‌، آگاهی و اشراف کامل به شرایط زمانه و داشتن مهارت‌های مهم روز نظیر آشنایی با رسانه و کارکردهای آن و همچنین توانایی ارائه تحلیل‌های درست از شرایط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و… است که باعث اثرگذاری بیشتر به‌ویژه در جوانان، جهت‌دهی صحیح به برنامه‌ها و مراسمات اجرا شده توسط مسجد و در نهایت، جهت‌دهی مناسب به افکار عمومی مردم محل می‌شود.

به قول استاد رفیعی: «امام جماعت در محله قطب و محور است، این محوریت برای یک طلبه ضرورت است… مدیریت یک مسجد کار کم و کوچکی نیست، اینکه یک امام محله با عملش، با سخنش، با روشش، با حضورش میان مردم، با آشنایی‌اش با متدها و شیوه‌های جدید، با ورودش در فضای مجازی تحول ایجاد کند، خیلی مؤثر است».

زمینه‌های شکل‌گیری امام محله در مسجد شهدای کربلای دزفول

مسجد شهدای کربلای دزفول از مساجد نوپای شهرستان محسوب می‌شود که کمتر از یک دهه قدمت دارد. ما در این مجموعه کار را با تعظیم شعائر الهی در بستر هیئت و مراسمات مذهبی، اعیاد و شهادت‌ها آغاز کردیم اما پس از مدتی به این نتیجه رسیدیم که لازم است مسجد در کنار هیئت باشد و هیئت به تنهایی نمی‌تواند هدف و آرمانی را که در پی آن هستیم، محقق سازد. لذا تصمیم به تأسیس مسجد گرفته و در سال۱۳۹۳، مسجد شهدای کربلای دزفول احداث شد. در همان گام‌های اولیه به دلیل استقبال فوق‌العاده مردم، به فکر توسعه مسجد افتادیم و از آن به بعد، هیئت و مسجد مثل دو بال در کنار هم به کار و حرکت ادامه دادند.

این نسخه(همراهی توأمان هیئت و مسجد) در آغاز راه، حتی در شهرهای بزرگی مثل تهران، اصفهان، مشهد و… نیز کمتر دیده شده و به نوعی جدید بود اما مجموعه ما به این نتیجه رسید که نسخه هیئت و مسجد در دزفول قابل اجراست؛ تصمیمی که در آغاز با مخالفت‌هایی نیز همراه بود؛ چراکه برخی بر این عقیده بودند که کار هیئتی و مسجدی با یکدیگر متفاوت است اما بحمدلله با توفیقاتی که حاصل شد، امروز هیئت ما در میان هیئت‌های شاخص کشور شناخته شده است و مسجد و کانون فرهنگی شهدای کربلا نیز جزو موفق‌ترین و پرامتیازترین مساجد کشور محسوب می‌شوند.

عوامل موفقیت امام محله

برخی از مهم‌ترین عوامل موفقیت هیئت روضة الزهرا و مسجد شهدای کربلا عبارتند از:

۱. وجود یک هیئت امنای خوب، خوش‌فکر، همراه و هم‌دل: اگر این همراهی و همدلی نبود و چنانچه با تشتت و اختلاف پررنگ عقیده و سلیقه مواجه بودیم- کما اینکه این عارضه در برخی مساجد همین شهر و حتی کشور دیده می‌شود و مانع پیشرفت آن‌هاست- موتور حرکت‌دهنده مجموعه سرد، کند و حتی متوقف می‌شد؛ چرا که شرط موفقیت یک مجموعه همراهی و همدلی است.

۲. محوریت امام جماعت: در این چند سال، این تفکر در مجموعه تقویت شده است که در هیئت، مسجد و در بستر کارهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، امام جماعت باید محور باشد. البته لازم به ذکر است که امام جماعت نباید ضعیف باشد و لازم است از توان پاسخگویی، اقناع افراد و قدرت مدیریت برخوردار باشد. یک امام جماعت قوی با محوریتی که دارد، می‌تواند، جریان‌ساز باشد و کارها را به خوبی پیش ببرد.

۳. جذب طلاب خوش‌ذوق: جذب طلاب خوش‌ذوق و فاضل که به جز اهواز در دیگر نقاط کشور کمتر دیده شده، یکی دیگر از عوامل موفقیت محسوب می‌شود. در دیگر شهرهای استان، کمتر اتفاق میفتد که طلاب خوش‌ذوق و فاضلی که روی امور فرهنگی و تربیتی متمرکز هستند به مجموعه جذب شوند. بنده این نکته را به هم‌لباس‌ها و دوستانم عرض می‌کنم: بزرگواران، این‌که ما بتوانیم در کنار خودمان از طلبه‌های دیگری دعوت کنیم و منیّت‌ها و خودمحوری‌ها را کنار بگذاریم، می‌تواند در جریان‌سازی و موفقیت، بسیار مؤثر باشد. مثلا حضور طلابی که در امور تربیتی خواهران یا برادران، فعالیت‌های فرهنگی خاص و یا کارهای رسانه‌ای تخصصی دارند و قوی هستند، می‌تواند فرصتی مغتنم باشد. ازجمله وظایف و رسالت‌های مهم یک طلبه، انجام کارهای فرهنگی و هدایتگری است و چه جایی بهتر از مسجد برای ارائه کار و فعالیت این عزیزان.

۴. تدارکات و پشتیبانی مناسب: تدارکات، پشتیبانی و رسیدگی به امور مالی، حقا و انصافا جزو بازوهای بسیار مهم کار و مجموعه هیئت و مسجد هستند. بی‌تردید اگر این حمایت و همراهی‌ها نباشد کار فرهنگی به تنهایی به نتیجه نمی‌رسد.

۵. همراهی و حمایت همسایه‌ها: همسایگان مسجد و محله همراهی و حمایت بسیار خوبی را با فعالیت‌های ما دارند و مسجد نیز متقابلا با آنها همراه است. به عنوان مثال در برگزاری مراسمات مسجد، هریک از همسایه‌ها وظیفه‌ای را برعهده می گیرند. چند سال پیش و قبل از اجرای طرح امام محله، یکی از رسانه‌ها تیتر زده بود: «مسجدی به مساحت یک محله». دلیلش هم این بود که هرکدام از خانه‌های همسایه‌ مسجد به محلی برای پیشبرد یکی از امور و فعالیت‌ها بدل شده بود؛ یک خانه تبدیل به آبدارخانه شده بود، یکی آشپزخانه، دیگری غرفه حجاب، آن یکی محل ویزیت رایگان شرکت‌کنندگان در مراسم، دیگری غرفه مشاوره، آن یکی حسینیه کودک و… در یک کلام، همراهی همسایه‌ها در قوام توفیقات حاصله بسیار مؤثر بوده است.

۶. خانواده‌محوری: توجه ویژه به والدین، فرزندان و در یک کلام، خانواده‌محوری در مسجد و هیئت ما نمود فراوانی دارد. به‌طوری که با یک بررسی ساده می‌توان تأثیر این مسأله را در همراهی خانواده ها و تربیت کودکان در مهدهای هیئت مشاهده کرد. لازم به ذکر است که تأسیس مهد کودک، از حدود ده سال پیش شروع شد و این، یکی از عوامل موفقیت ما و اقبال مردم بوده است. در نهایت، کار به جایی رسیده که امروز در برخی مراسمات، بیش از ۲۰۰ یا ۳۰۰ کودک را تحویل می‌گیریم و پس از مراسم به والدین تحویل می‌دهیم. این اتفاق، صرفا شامل نگهداری نیست، بلکه آموزش و تربیت هم مدنظرمان قرار دارد.

گشایش‌های حاصل‌شده با محوریت امام محله:

به برکت همت و اخلاص دوستان حاضر در مجموعه، تاکنون گشایش‌های فراوانی در بستر مسجد و هیئت صورت گرفته است که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

به واسطه‌ برگزاری برنامه‌های شاد و متنوعی مانند جشن عید غدیر، حدود ۴۰۰ خانوار کم‌بضاعت شناسایی شده‌اند که به صورت مستمر و دائم به آن‌ها رسیدگی می‌شود (بد‌سرپرست‌ها و…).
ساخت‌وساز بیش از ۸ باب منزل مسکونی (با شناسایی‌های صورت‌گرفته) برای کسانی که سالیان متمادی مشکل مسکن داشته‌اند.
ایجاد زمینه لازم برای اشتغال قریب به صد نفر از جوان‌ها و بزرگترها (پس از شناسایی) به صورت مستقیم یا باواسطه و علاوه بر آن، پرداخت وام اشتغال با همکاری برخی صندوق‌ها و بانک‌ها.
آب‌رسانی و توزیع منابع آب در مناطق محرومی مانند شهیون و سردشت.
ایجاد یک قرارگاه جهادی قوی خصوصا پس از سیل خوزستان؛ خدمات این قرارگاه در جریان سیل خوزستان بیش از ۴۰۰ ملیون تومان برآورد شده است (البته گروه‌های جهادی هیئت در زلزله کرمانشاه نیز حضور یافته‌اند).
کمک و پیگیری مداوم و مستمر برای ترک اعتیاد شماری از جوانان که درگیر این مسأله هستند.
اهدای جهیزیه در مناسبت‌هایی مانند عید غدیر و ماه مبارک رمضان(حدود ۲۰ جهیزیه).
رنگ‌آمیزی مدارس مناطق محروم توسط جوانان هیئت و مسجد به صورت داوطلبانه و جهادی.
آزادی بیش از ده زندانی و علی الخصوص عفو یک اعدامی که به واسطه پرچم مبارک امام رضا (علیه‌السلام) اتفاق افتاد.
۱۰. امیدآفرینی که مقام معظم رهبری درباره آن فرمودند: «کسانی که جامعه را ناامید می‌کنند بدانند یا ندانند کار حرامی می‌کنند».

در برخی مناطق محروم (فرهنگی و اقتصادی) به مناسبت‌های مختلفی مانند نیمه شعبان، دهه غدیر، دهه کرامت و… جشن‌هایی با هدف امیدآفرینی ترتیب داده شده است.

چالش‌های پیش‌روی امام محله

بی‌شک امام محله در مسیر انجام وظایف‌ خود در مسجد و محل با چالش‌هایی مواجه است که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:

الف) با توجه به اینکه خود امام جماعت به امکانات و منابع مالی چندانی دسترسی ندارد و تأمین هزینه‌ها اغلب توسط هیئت امنا و یا بانیان مسجد صورت می‌پذیرد، گاه این عزیزان در اموراتی که در حیطه اختیار امام محله است، وارد می‌شوند و این مسأله در تصمیم‌گیری‌ها و انجام وظایف ویژه‌ امام جماعت، اختلالاتی را ایجاد می‌کند.

ب) در مساجدی که کانون‌های مختلف در حال فعالیت هستند، در عین اینکه این قسم فعالیت‌ها باعث رشد و تعالی مسجد بوده و نشان از پویایی آن دارد، اما گاه ممکن است به تعارض و تزاحم برسند که این مسأله لزوم و اهمیت توانایی مدیریت قوی توسط امام جماعت را نشان می‌دهد.

ج) با توجه به اینکه یکی از ویژگی‌های مهم امام جماعت الگو، مردمی بودن و تواضع نسبت به آحاد افرادی است که با آن‌ها ارتباط دارد، گاه این شائبه ایجاد می‌شود که امام محله از درجه و جایگاه علمی خاصی برخوردار نیست و یا اینکه حضور در این مسئولیت، تخصص چندانی نیاز ندارد؛ این مسأله، لزوم به‌روز بودن و بهره‌مندی امام جماعت از توان علمی و تخصصی را نشان می‌دهد.

د) گاهی دیده شده است که نزد مأمومین یا هیات امنا این انتظار و تصور ایجاد شده که امام جماعت باید بدون دریافت هزینه‌ و حق‌الزحمه به انجام این وظیفه بپردازد و حتی در مواردی هزینه رفت و آمد او نیز درنظر گرفته نمی‌شود که با توجه به درآمد بسیار اندک این عزیزان، قطعا تداوم چنین وضعیتی ممکنی نیست.

ه) ازجمله دشواری‌های کار امام محله، مواجهه‌ او با رده‌های سنی متفاوت و حتی افرادی با انتظارات و همچنین سطوح علمی و اعتقادی مختلف است که هرکدام از آنها اقتضاء رفتاری خاص خود را دارند.

راهکارها و توصیه‌ها:

۱. نخستین نکته این است که امام محله ضمن تقویت علمی و معنوی خود، باید از ظرفیت طلاب دیگر هم بهره بگیرد. این اقدام باعث تقویت مجموعه و افزایش قدرت، توان و اثرگذاری مضاعف خواهد شد.

۲. لازم است به شکلی کار شود تا مردم به این نکته پی ببرند که در امور دینی و فرهنگی هم مثل تمام تخصص‌های دیگر نیاز به متخصص دارند و متخصص دین، روحانیت است. همان‌طور که امام عزیز(ره) فرمودند: «اسلام منهای روحانیت، تز دشمن است». لذا باید حواس‌مان باشد که روحانیت اصیل و انقلابی در این زمینه، محور باشد ( این توصیه هم به مأمومین و هم به خود عزیزان طلبه است).

۳. فعالیت‌های بسیج، هیئت امنا، کانون‌های فرهنگی، جلسات قرآن، حلقه‌های صالحین و… که در مجموعه صورت می‌پذیرد، باید با اتحاد و همدلی همراه باشد. گاهی تنازعات پوچی در مجموعه‌ها دیده می‌شود که خدای نکرده به دلیل بی‌ملاحظگی و بی‌تقوایی است. قرآن کریم (سوره انفال/ ۴۵) می‌فرماید: «و لاتنازعوا فتفشلوا تذهب ریحکم». اگر شما اهل بحث و جدل بی‌مورد باشید، در این بین قبح‌ها شکسته شده و احترام‌ها زیرپا گذاشته می‌شود و قطعا این اقدام ابهت شما را فرو می‌ریزد و در نهایت شکست خواهید خورد. رمز موفقیت اسلام و انقلاب اسلامی طی سال‌های اخیر، این است که محوریت‌ها مورد توجه قرار گرفته و احترام‌ها و تقدس‌ها حفظ شده است. هرجا هم که اختلاف بوده و به این مسائل توجه نشده، شکست خورده و عقب رفته‌ایم.

ان‌شاءالله خداوند توفیق دهد تا با همدلی هرچه بیشتر زمینه‌ساز ظهور امام زمان‌مان(عجل‌الله تعالی فرجه الشریف) باشیم.